Toespraak dodenherdenking 4 mei 2023 - door burgemeester Roland van Benthem

Leven met oorlog

Ieder jaar wordt door het Nationaal Comité 4 en 5 mei een Jaarthema centraal gesteld bij de verschillende herdenkingen. Het thema van het jaar 2023 is: ‘Nieuwsgierigheid naar de ander. Over leven met oorlog’. Beide elementen, nieuwsgierigheid en leven met oorlog zijn op dit moment actueler dan ooit.

Hoe was het om in die jaren te leven in een wereld die in oorlog was. Van Europa, tot Afrika tot Azië. Welke impact had de oorlog op het dagelijkse leven. In Nederland namen de beperkingen geleidelijk toe en werden de vrijheden steeds verder ingeperkt, nam de schaarste naarmate de oorlog vorderde langzaam toe resulterend in de hongerwinter van 1944 in het deel van Nederland dat nog niet bevrijd was. In Nederlands-Indië werden de Europeanen geïnterneerd in Jappenkampen en moesten de mannen dwangarbeid uitvoeren. Verzet, heldendaden of gewoon simpelweg proberen te overleven.

De meeste Joden die in Nederland woonden, overleefden de Tweede Wereldoorlog niet. Zij die dat wel overleefden, konden dit door onder te duiken of op tijd verder te vluchten. Verder te vluchten want voor 1939 ontvluchten al velen Duitsland, ook ca. 30.000 Joodse Duitsers naar Nederland. Met de kennis van nu niet het meest veilige land om naar toe te vluchten. Om nog maar te zwijgen van het ontmoedigingsbeleid vanuit de overheid, vele vluchtelingen werden zonder pardon teruggestuurd naar Duitsland. Misschien verklaarbaar vanuit de economische crisis in de jaren dertig, en een poging neutraal te blijven. Maar zeker na de Kristallnacht in 1938 niet te rechtvaardigen.

Wat ongelooflijk dapper eigenlijk, de stap om te vluchten. Alles achter te laten, bezit, vrienden,  familie. Zeker in die tijd. Een ongewisse toekomst tegemoet. Op zoek naar mensen, instanties of landen die moedig genoeg zijn om mensen op de vlucht te helpen, die handelen puur uit empathie, uit naastenliefde. Hoe overleef je op de vlucht, hoe bouw je weer een nieuw leven op in een vreemd land, met een vreemde taak en gebruiken. En dat is gelijk ook de parallel die we kunnen trekken naar het heden. Immers ook in de jaren dertig werden de vluchtelingen uit Duitsland, Joden en niet-Joden, niet altijd warm welkom geheten. Soms als gelukszoekers bestempeld. En ieder weldenkend mens zal anno 2023 ook nu zeggen dat ‘echte’ vluchtelingen natuurlijk welkom zijn. Helaas vaak wel gevolgd door een maar. Maar geen gelukszoekers, maar liever niet hier, maar… en vult u het gelegenheidsargument maar in. 

Helaas konden we de vluchtelingen uit Duitsland na de inval van Duitsland in Nederland niet meer beschermen. Sterker nog, we hadden ver weg van de bewoonde wereld in Westerbork een vluchtelingenkamp voor ze ingericht. Na de capitulatie van Nederland zaten ze daar als ratten in de val.

Hoe anders is het nu. We vangen een grote groep vluchtelingen uit Oekraïne op, ook in ons Eemnes. Ze leven al 14 maanden met oorlog. Onzeker over de toestand thuis, over het lot van familie, over het lot van hun partners, over wat de toekomst in petto heeft. Fijn dat we hen in ieder geval na de noodopvang in De  Wel, dank Hervormde Gemeente daarvoor, nu een eigen woning kunnen bieden om tot rust te komen. Diezelfde hartelijkheid zou ik in ons Eemnes ook graag zien voor al die anderen op de vlucht voor oorlog en geweld. Uit landen waar, soms ook dankzij het Westerse, soms mislukte ingrijpen, geen recht, geen vrede, geen vrijheid, geen veiligheid is. Of dat nu Libië, Irak, Syrië, Afghanistan, Somalië, Eritrea, etc. etc. is. De wereld is nog lang geen veilige plek. Ook in ons druk bevolkte, kleine landje kunnen we dat toch voor elkaar krijgen. En ik hoop dat we nieuwsgierig zijn naar de ander, zoals het jaarthema dat zo mooi verwoordt. Durven we nieuwsgierig te zijn naar hun persoonlijke verhalen over hun vlucht, over de situatie in hun land. Durven we die nieuwe Nederlanders hartelijk welkom te heten of overheerst de angst voor het onbekende. Ik zie kinderen van vluchtelingen die in Eemnes zijn komen wonen en inmiddels geneeskunde studeren, die werken in de zorg, die ondernemer zijn en zo bijdragen aan onze welvaart. Mooi toch. En laten we eerlijk zijn, zijn we niet allen op zoek naar geluk? Een gelukszoeker?

Bij de aftrap van de herdenking dit jaar hadden we voor onze leerlingen van de basisscholen Dieuwertje Blok te gast in het Huis van Eemnes. Haar moeder werd Joods door de oorlog. Daarvoor was ze gewoon een Nederlandse. Maar ineens werd ze beoordeelt op haar geloof. Werd ze in het hokje van de Joodse vrouw gedrukt, compleet met Jodenster en een hele reeks dingen die voortaan verboden waren voor Joden.

De grootouders van Dieuwertje Blok konden onderduiken bij een gezin, waarvan de man daarvoor opgepakt en gefusilleerd is in 1944. Zij is er dankzij zo‘n man die er niet meer is. Zouden wij ons leven in de waagschaal durven leggen voor een vluchteling, een onbekende? Haal je je schouders op of verzet je je als er iets gebeurt? Kinderen maken dat al mee als er een ander kind wordt gepest. Wat doe je dan? Loop je door, kijk je weg? Wat doe je op school, op je werk, op de sportclub. Je hebt altijd een keuze. Daar is lef voor nodig, maar belangrijker is om bij jezelf te rade te gaan. Zelf nadenken, niet zomaar doen wat de rest doet. Dé vluchteling, dé moslims, dé Joden en dé ander bestaan niet. Je doet mensen tekort als je ze terugbrengt tot de kleur van hun huid, hun religie of afkomst. Nooit op iemand neerkijken, nooit tegen iemand opkijken. Wees je er van bewust dat we allemaal wel eens vooroordelen hebben, alleen als je erkent dat je vooroordelen hebt, kun je er wat aan doen. Vrijheid verplicht. Verplicht ons om nieuwsgierig te zijn naar de ander. Laten we de geschiedenis gebruiken als inspiratiebron voor hoe het beter kan. Niemand heeft het alleenrecht op de vrijheid je moet het delen en dus ook opkomen voor elkaars vrijheden.

Met het verstrijken van de tijd tussen het heden en de Tweede Wereldoorlog, is het van groeiend belang dat we elkaar blijven wijzen op de historische opdracht die we meekregen van al die mensen die destijds voor onze vrijheid vochten, in verzet kwamen, wier familie werd vermoord. We moeten ervoor zorgen dat dit leed en deze offers nooit aan betekenis inboeten. Vrijheid krijgt pas echt betekenis als we ons blijven realiseren wat onvrijheid echt betekent.

Leven in een vrije en democratische samenleving betekent dat iedereen mag meedenken en meebeslissen. Dat is een recht, maar ook een verantwoordelijkheid: voor onszelf, de ander, voor de democratie en de rechtsstaat. Een goed functionerende democratische rechtsstaat leek meer dan 75 jaar na onze bevrijding vanzelfsprekend. Echter, de gruwelijke oorlog in Oekraïne, de eindeloze burgeroorlogen in Syrië en Jemen, die miljoen Rohingya die over de kling worden gejaagd, en al die andere oorlogen en conflicten, de wereld is verre van vredig. Maar zie ook de pogingen tot ondermijning van de democratische rechtsorde in EU-landen, en ook in ons eigen Nederland, met nep-nieuws, met het aanwakkeren van tegenstellingen, met groeiend antisemitisme en met toegenomen discriminatie-ervaringen. Het drukt ons steeds met de neus op de feiten. Vrijheid is nooit vanzelfsprekend.

Op 4 mei herdenken we en op 5 mei vieren we de vrijheid. Blijf nieuwsgierig naar de ander.

Roland van Benthem,

Burgemeester Eemnes